«Вось так і чуеш, што й дарога цяпер паслушна волі Бога»

Вынесеная ў загаловак тэма заслугоўвае як мінімум даследавання манаграфічнага. Матэрыял, якога, на першы погляд, не так і шмат, пры распрацоўцы ўяўляе багацейшае радовішча. Можна прывесці тут яшчэ адзін вобраз – айсберга, які відзён па-над вадою толькі маленькай сваёй часткай. Таму тут абмяжуемся адно нарысам з уключэннем у яго канцэптуальных і прынцыповых старонак жыцця і творчасці народнага паэта.

Гэты артыкул лагічна будзе падзяліць на дзве часткі. Першая – пра ролю рэлігіі ў жыцці Канстанціна Міцкевіча. Другая – пра рэлігійныя матывы ў творчасці Якуба Коласа. Канечне, немагчыма аддзяліць першае ад другога і таму такая дыферэнцыяцыя будзе даволі ўмоўнай. Але яна мае свой сэнс. Таму што ў многім якраз шляхам вывучэння жыццёвых рэалій высвятляецца, кажучы марксісцкаю моваю, базіс, на якім паўстала надбудова ў выглядзе мастацкіх твораў. Рэлігійны аспект у творчасці таксама можна спасцігнуць, зразумець праз прысутнасць, ролю і значэнне рэлігійнай культуры ў паўсядзённым жыцці пісьменніка. Якуб Колас тут, як выяўляе аналіз, найхарактэрнейшы прыклад.

І. Рэлігія ў жыцці Канстанціна Міцкевіча

Сам феномен з’яўлення на свет будучага класіка адной з еўрапейскіх нацыянальных літаратур мае адным з бакоў абумоўленасці фактар надпрыродны. Пра гэтую, па-свойму боскую абгрунтаванасць узнікнення пісьменніцкай постаці беларускага Песняра ярка, хораша сказала Вольга Іпатава ў вершы-прысвячэнні Якубу Коласу “Талент”:

Ноч ляжала бяззорнаю, цяжкаю кучмай
На вільготных хацінах,
І спала зямля.
Бог ля Нёмна ішоў і пачуў, як нягучна
У Акінчыцах плача сабе немаўля.

Навуковец пасля раскладзе, як па ГОСТу:
Напачатку эпоха, асоба – пасля.
Быў для Генія час…
Адбывалася ж – проста:
Бог ля Нёмна ішоў і пачуў немаўля…[1]

Жанна Шаладонава прытрымліваецца думкі, што “на мове ландшафтаў з чалавекам размаўляе Бог” і што “ў мастацкую задачу пісьменнікаў уваходзіць патрэба па магчымасці найбольш поўна і дакладна зразумець і перадаць гэту мову ў сваіх творах”[2]. Пагаджаючыся з меркаваннем даследчыцы, дадамо, што названы тэзіс як найлепей, шырока спраўдзіўся ў творчасці Якуба Коласа. Прычым незалежна ад яго самога, неспазнанымі сіламі сялянскі хлопчык быў абраны свайго роду перакладчыкам, талмачом з мовы прыродных стыхій на людскую гаворку (менавіта гаворку: калі ўлічыць, што беларуская тады многімі за мову і не прымалася, бо яе літаратурны варыянт знаходзіўся толькі ў стадыі актыўнай распрацоўкі).

Канечне, стасункі кожнага чалавека з Усявышнім заўсёды абумоўліваюцца сямейным выхаваннем. Пра яго нямала расказваецца найперш ва ўспамінах Якуба Коласа, запісаных сакратаром Максімам Лужаніным. Нават у савецкія часы паэт не хавае, што гадаваўся ў атмасферы, дзе рэлігія займала месца пашанотнае. Хоць і не без некаторых кплівых у яе адрас адносін. Ва ўспамінах падкрэсліваецца строгасць у стаўленні да Бога і выкананні пэўных рытуальных дзеянняў – перш за ўсё розных малітваў і пастоў. Разам з тым дапускалася пэўная іронія ў дачыненні святароў і некаторых правіл. Але ні ў якім разе не стасоўна Усявышняга[3]. Прычым азначная тэма раскрывалася не аднойчы, і кожны раз (гэта маглі быць зусім розныя часы) пра яе гаварылася ў такім самым ключы, што, безумоўна, падкрэслівае сапраўднасць інфармацыі.

У многім спецыфіка сям’і таксама прыадкрываецца ў аўтабіяграфічнай паэме “Новая зямля”, якую тут можна разглядаць як праўдзівую крыніцу і на яе абапірацца. “Я там (у паэме “Новая зямля”. – А.Т.) нічога не маніў. Уся наша сям’я – пад сваімі імёнамі. А захочаш ведаць, як я настаўнічаў, трапіў у турму, прыгледзься добра да Лабановіча”, – прызнаваўся паэт таму ж Максіму Лужаніну[4]. У творы шырока гучыць тэма рэлігіі. Два раздзелы ўвогуле з ёю звязаны сваімі назвамі: “Вялікдзень” і “Начаткі”.

Паводле твора, праваслаўная (хаця гэтага нідзе і не сказана, таму можа праецыравацца на хрысціянскую біканфесійнасць беларускага народа ў цэлым[5]) радзіна Міцкевічаў Бога шанавала. Вера з’яўлялася асноваю духоўнага і душэўнага жыцця. Рэлігія (у дадзеным кантэксце будзем адрозніваць яе ад веры) таксама спрадвеку мела арганізацыйны пачатак у жыцці беларускага селяніна. У сям’і Міцкевічаў гэта было праваслаўе, хоць яшчэ дзед будучага класіка беларускай літаратуры спавядаў грэкакаталіцызм.

Зразумела, тагачасная жыццё чалавека было звязана з рэлігіяй ад першых дзён па нараджэнні. Так і трэцяе дзіця ў сям’і – Канстанцін – было пахрышчана ў Новасвержанскай Свята-Успенскай царкве[6].

Разам з тым трэба заўважыць і асаблівасці рэлігійнасці Міцкевічаў. Галава – Міхал – працаваў стражнікам (лесніком). Таму жылі аддалена ад населеных пунктаў – па леснічоўках. Гэта не спрыяла рэгулярнаму наведванню царквы, якая такім чынам фігуруе ў паэме толькі аднойчы – на Вялікдзень:

А цэрква, макаўка святая,
Народу поўна, блескам ззяе.
Сярод царкоўкі плашчаніца
Стаіць між елачак зялёных. [Т. 8, с.213][7]

Малодшы брат Якуба Коласа Міхась Міцкевіч успамінаў: “Калі-б вясьці радавод, то, бадай, слушней было-б ісьці па лініі маці. Маці Ганна… была фізычна крэпкай і здаровай, вытрывалай, цярплівай, лагоднай і ласкавай, мела й розум здаровы й прыродную інтэлігенцыю. Хоць вонкава яна ня вельмі выказвала рэлігійнасць, але верыла ў Бога. Ад яе Колас дастаў і крэпасьць фізычную й духоўны склад свае натуры”[8]. Больш таго, як сведчыць гэты ж, “амерыканскі” брат класіка, некаторыя выказванні Ганны Юр’еўны паўплывалі непасрэдна на філасофію ўсёй творчасці Якуба Коласа, спрычыніліся да канцэптуалізацыі канкрэтных (і лепшых!) твораў. У пацверджанне цытуем далей таго ж брата: “Некаторыя ейныя выказваньні, як – “ніхто з граніц сваіх ня выйдзе, з законаў Богам напісаных”, унесены Коласам у ягоную паэму “Новая зямля”, што невядома зь якой рацыі некаторыя крытыкі назвалі “дэтэрмінізмам””[9].

Жыццё Міцкевічаў працякала ў рэчышчы патрыярхальнага ладу, стрыжнем якога былі рэлігійныя каноны і атавістычныя, характэрныя для культуры беларускага народа элементы язычніцтва, замешаныя на цыкле земляробчых работ. Малітвы гучалі штодзённа: раніцаю і вечарам, за сталом і ў сувязі з працай, па святах і буднях. Найбольш урачыстыя дні віталіся не проста “модламі”, а песнапеннямі:

На бэльку кінуў бацька вочы,

Бярэ кантычку і гартае,

«Вэсолы нам дзісь дзень» шукае.

Хоць спевы слухаць неахвочы,

Але трымаюць дзеці згоду,

Бо ўжо вялось так год ад году.

«Вэсолы» ў «ксёнжцы» дзесь прапалі,

Насілу ўдвух іх адшукалі

І раптам дружна зацягнулі,

Як бы іх пугай сцебанулі;

І маці голас далучае

І так танютка вырабляе,

А гаспадар ўсё болей з баса

Утне такога выкрунтаса,

Аж сам падзівіцца сабе,

І стане горача табе.

Антось бярэ больш танкавата

Й не адстае ніяк ад брата... [Т. 8, с. 215-216]

Разам з тым кепскай арыенціроўкай у змесце кантычкі (Міхал “...бярэ кантычку і гартае, / «Вэсолы нам дзісь дзень» шукае. / «Вэсолы» ў «ксёнжцы» дзесь прапалі, / Насілу ўдвух іх адшукалі...”) аўтар указвае не столькі на нядбайнасць пра духоўнасць, колькі на тое, што падобныя святы ў гэтым асяродку адбываюцца гады ў рады. А калі і адбываюцца, дык рэлігійная частка ў іх змесце займае месца калі і першае, дык не першаснае[10]. Ствараецца ўражанне, быццам бы святы рытмізуюць будзённае жыццё беларускага сялянства.

Як ужо было сказана, да належнага шанавання Усявышняга прывучалі змалку. Прычым не толькі ў кантэксце быту і паўсядзённага сялянскага жыцця. Важныя новыя справы не міналіся без аглядкі на Бога. Так, напярэдадні першага шкалення – хоць сабе і толькі ў рамках вольнанаёмнага “дарэктарства” – дзяцеў наладжваюць да сур’ёзных адносін да справы:

...І ўсе з дарэктарам пачціва

Пасталі ў рад прад абразамі.

— Маліцеся ж вы... са слязамі!

Каб даў Бог здольнасці, ахвоты

Да вашай новае работы,

Панятнасць добрую і памяць

Ўсё браць на розум вам і цяміць,

І каб да кнігі вас гарнула, —

Сказаў Міхал сынам прачула.

І хлопцы ў нейкім захапленні

Пасталі раптам на калені

І так набожненька малілісь,

Што аб падлогу лбамі білісь. [Т. 8, с. 133]

Аднак ідэальнымі адносінамі да рэлігіі ахарактарызаваць ні дзяцей, ні дарослых Міцкевічаў таксама нельга. Праўда, адразу падкрэслім, што менавіта да рэлігіі, а не да Бога. Тыя ж малалетнія сыны Міхала падчас вышэйцытаванага песнапення “толькі усміхнуцца, / Але сядзяць, не зварухнуцца”. Адным з нялюбых іх прадметаў становіцца Закон Божы, што прыводзіць Алеся да маленькага злачынства: ён рве на шматкі “Начаткі”, звальваючы віну на катоў. Прычым першы раз ні бацька, ні дзядзька, хоць і здагадаліся, не папракнулі неслуха, аднесліся да здарэння з гумарам:

...«Начаткі» дзядзька разглядае,

Ківае хітра на Алеся...

<...>

Тут нават бацька не стрымаўся

І нечакана засмяяўся. [Т. 8, с. 137-138]

І толькі паўтарэнне правіны прывяло да жорсткага пакарання.

Аўтар, які з’яўляецца прататыпам Костуся, не хавае, што і сам грашыў не самым лепшым засваеннем рэлігійнай вучобы:

І Кастуся бяда спаткала:

Кастусь на «веруі» сеў макам... [Т. 8, с. 139]

Якуб Колас на прыкладах дэманструе, што шчырасць у стасунках з Усявышнім для герояў твора ставілася вышэй за рэлігійную атрыбутыку. Вось як апісваецца Антосева малітва:

А дзядзька мерна йдзе з-за кладкі,

Ідзе без шапкі, круціць носам —

Гаворыць пацеры з засосам;

Для смешак твар яго зацяты,

Дык моў не лезьце, парасяты.

І дзеці змоўклі, больш ні слова:

Няхай канчаецца размова

Антося дзядзькі са святымі, —

Тады пагутарыць і з імі.

А покі кончыць ён маліцца,

То можна ў Свержні апыніцца:

Псалмоў адкоціць з паўдзесятка,

Ды так выразна, ды так гладка,

Што дзяк і той не ўсякі зможа,

Як рэпу грыз, — даруй грэх, Божа!

Не гаварыў, а сек языкам!

Маліўся дзядзька з тым разлікам,

Каб кончыць модлы каля дома,

Бо ў хаце нельга, ёсць вядома,

Маліцца хораша, як трэба:

Тут глупства кожнае ад неба,

Ад Бога думкі адкідае,

То тое-сёе замінае,

І не намолішся — нагрэшыш

Ды чорта лысага пацешыш.

І толькі дзядзька на двор ступіць,

Дык кулаком у грудзі лупіць,

Тры разы хрысціцца, ўздыхае,

Тады ўжо шапку накідае... [Т. 8, с. 17-18]

У той жа час арганічна ўплятаецца ў хрысціянства язычніцтва, хоць і не вытыркаецца з-за першага. Гэта відаць, напрыклад, па сцэне пярэбараў:

Тым часам маці тарапліва

Закон дзядоў сваіх спаўняе:

Кладзе кусочак хлеба з соллю

Пад красны кут у завуголле...

<...>

...І маці хату пакідае,

Бо ёй самой тут не цярпіцца,

І з плачам хрысціцца, садзіцца... [Т. 8, с. 46]

Так пакідае сям’я абжыты куток: адначасова і “спаўняючы” пракаветныя традыцыі, і жагнаючыся па-хрысціянску.

Такім чынам, Костусь Міцкевіч рос у патрыярхальнай абстаноўцы, дзе хрысціянскія рэлігійныя ўстоі перапляталіся з элементамі паганскімі – г. зн. у тыпова беларускім культурным кантэксце.

Будучы паэт скончыў дзве навучальныя ўстановы – Мікалаеўскую народную школу (1898) і Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1902). У абедзвюх рэлігійныя прадметы і рэлігійнае выхаванне захоўвалі дамінуючыя пазіцыі. Зразумела, праводзілася лінія артадаксальнага хрысціянства.

Няма ніякіх падстаў сумнявацца, што Канстанцін Міцкевіч заўсёды вераспавядаў праваслаўе. Хоць і адносіўся да рэлігійнай культуры не без долі скептыцызму, свядомае зараджэнне якога ўзыходзіць якраз да часоў навучання (некаторыя кепікі, прысутныя ў дзяцінстве, аднясём да стыхійнага выяўлення, абумоўленага ўзроставай псіхікай). Аднак гэта не дэструктыўнае ўспрыманне рэлігіі, а хутчэй філасофскае, якое выдае ў вясковым інтэлігенце чалавека мыслячага, творчага. Гэта неўзабаве адаб’ецца ў яго трылогіі “На ростанях” – таксама аўтабіяграфічным творы, таму па ім можна прасачыць адносіны К. Міцкевіча да рэлігіі. Першая аповесць – “У Палескай глушы” (1921–1922) – і пачынаецца з рэлігійных матываў:

“— Бог з вамі, панічок! Што вы сказалі проціў ночы?! Няхай Бог крые! І не ўспамінайце вы яе!.. Ва імя Айца і Сына і Святога Духа!

Старая паляшучка, знахарка Мар'я, набожна перахрысцілася, падняўшы вочы на абраз”. [Т. 13, с.7]

Між тым гэта гераіня, як тут жа і гаворыцца, з’яўляецца шаптухай, што хрысціянствам, натуральна, не ўхваляецца.

Як становіцца зразумела далей, рэлігійна-містычныя па тэматыцы дыялогі Лабановіча і яго старожкі – гэта толькі пралог да пытання, якое найперш і цікавіць маладога настаўніка:

«— Ты плюнь, бабка, на гэта, бо ўсё гэта — глупства, а лепш вось што: скажы ты мне, бабка, чаго мы на свеце жывём?

<…>

— Не, панічок, не ведаю! Каб вы запыталіся ў дрэва, чаму яно расце, дык хіба ж бы яно вам адказала? Так і я не магу адказаць вам. Жывём, покі жывецца, бо жывы ў зямлю не палезеш, а прыйдзе смерць, тады пахаваюць.

— Так, бабка: ты кажаш праўду. Не ведаем мы, чаго на свеце жывём.

— А навошта, панічыку, і ведаць? Жыве чалавек і жыве, пакуль Бог яму прызначае. А прыйдзе час яму памерці – памрэ». [Т. 13, с. 9-10]

Такім чынам, літаратурны персанаж – малады чалавек, настаўнік – шукае сэнсы свайго існавання, не грэбуючы ні ведамі народнай культуры, ні – як далей выяўляецца – кніжным розумам. І каб чытач не сумняваўся ў тоеснасці літаратурнага героя і жывога чалавека, напомнім словы прызнання Якуба Коласа: “Лабановіч – мой двайнік. Выдуманага ў яго паводзінах і характары нічога няма” [Т. 19, с. 547].

Пасля двух навучальных гадоў у Люсінскай школе, Канстанцін Міцкевіч быў прызначаны настаўнікам у Пінкавіцкую школу, дзе працаваў ад восені 1904 да канца 1905 г. К. Міцкевіч падчас настаўнічання ў Пінкавічах меў цёплыя стасункі з сям’ёй мясцовага шматдзетнага царкоўнага старасты Аляксандра Лоя, сталаваўся ў ягоным доме, а пэўны час нават жыў у яго. У 1905 г. малады настаўнік стаў хрышчоным бацькам сына Лоеў Мікалая[11].

Канстанцін Міцкевіч, натуральна, з гадамі сталеў – і як асоба, і як творца. У 1906 г. адбыўся яго прыход у вялікую літаратуру: дэмакратычная газета “Наша доля” ўпершыню апублікавала твор Якуба Коласа. З першых твораў звароты да Бога сталі характэрнымі для пісьменніка. Гэта выяўляла ў ім глыбокую рэлігійнасць.

Зразумела, што адпаведна працякала і жыццё. У сувязі з сацыяльна-палітычнай дзейнасцю Канстанцін Міцкевіч быў асуджаны і тры гады (1908–1911) правёў у мінскім астрозе. Там не пакідаў пісаць. З вялікай доляй упэўненасці варта заўважыць, што ў зняволенні яго рэлігійнасць, вера толькі ўзмацняецца, паглыбляецца, што прасочваецца па творчасці, якую мы маем разглядзець больш дыхтоўна ў другой частцы гэтай работы.

У 1913 г. Канстанцін Міцкевіч бярэ шлюб з Марыяй Дзмітрыеўнай – дачкой рускага па паходжанні царкоўнага псаломшчыка Каменскага[12]. Вянчанне паміж калегамі па прафесіі (абодва працавалі ў пінскіх вучэльнях) адбылося па месцы пражывання ў Свята-Варварынскай царкве. Сям’я не вылучалася царкоўнай рэлігійнасцю. Але некаторыя прыкметы сведчаць, што Міцкевічы тым часам жылі з прымяненнем рэлігійнага выхавання. Так, з ліста Якуба Коласа жонцы, напісанага ў сярэдзіне ліпеня 1923 г. (між тым ужо некалькі гадоў ішла інтэнсіўная атэізацыя грамадства і публічным людзям патрэбна было выступаць асаблівым узорам для іншых), даведваемся, што сярэдні (на той час меншы) сын Юрка выказваў пажаданне “Няхай тату Бог цалуе”, што надзвычай спадабалася адрасанту [Т. 18, с. 36].

Неўзабаве пачынаецца Першая сусветная вайна. К. Міцкевіча мабілізоўваюць у армію. Але з прычыны хваробы ў канцы 1917 г. ён з сям’ёй на няпэўны час асталёўваецца ў Абаянскім павеце Курскай губерні. Пра рэлігійны аспект тагачаснага жыцця настаўніка, які і на чужыне (менавіта так успрымалася Куршчына) працаваў па прафесіі, практычна нічога не вядома. Тым не менш па творах лёгка прасачыць стабільную павышаную частотнасць рэлігійных элементаў недзе да года 1923, калі была закончана пярліна беларускага прыгожага пісьменства паэма “Новая зямля”.

Сімптаматычным выглядае той факт, што Якуб Колас арганізоўваў з прыцэлам на святы свой творчы працэс. Так, скончыў першую рэдакцыю паэмы “Сымон-музыка” на Каляды 1919 г. (па новым стылі). Вершы паэт сістэматычна прынагоджваў да Новага года і свайго дня нараджэння – як падвядзенне нейкай рысы ці погляд у перспектыву.

Больш за тое, Якуб Колас выступаў за аўтакефалізацыю беларускай праваслаўнай царквы (пытанне самастойнасці і незалежнасці ад Масковіі праваслаўя на нашых землях існавала з часоў утварэння ВКЛ[13]). У 1922 г. ён падпісаў “Адозву праваслаўных сьвятароў і грамадзка-культурных дзеячоў Савецкай Беларусі ў справе арганізацыі нацыянальнай Беларускай Праваслаўнай Царквы, выдадзеная ў Менску 4/17 чэрвеня 1922 г., перад Менскім япархіяльным Саборам (10/23 ліпеня 1922 г.)”, дзе гаварылася ў прыватнасці наступнае:

“Мы, праваслаўныя беларусы, верныя царкве, не забыўшыся на ўрокі гісторыі, павінны зрабіць тое, што падказваецца самім ходам падзеяў і зьяўляецца надзённым пытаньнем нашага мясцовага жыцьця. Беларуская царква павінна быць прызнана кіруемай у сваім унутраным жыцьці, на асновах аўтаноміі паводле царкоўных правілаў і канонаў. Захоўваючы яднаньне ў духу веры і любові з Цэрквамі Расійскай і Украінскай, пакідаючы ў недатыкальнасьці догматы праваслаўя і строга прытрымліваючыся кананічнага і багаслужбовага парадку, праваслаўная царква ў Беларусі, якраз таму, што яна беларуская, жадае з гэтай пазіцыі ісьці сваім уласным шляхам. <…>

Царква, якая падзяляла пакуты народа і выратавала яго ад паглынаньня варожымі стыхіямі, павінна, мае права патрабаваць паважлівых адносінаў да сваіх мясцовых асаблівасьцяў, унутранага ладу, звычаяў і паданьняў”[14].

У цэлым усё ж відавочную рэлігійнасць паэта трэба звязваць з яго творчай канцэптуальнасцю наогул. Трансфармацыя апошняй няўмольна сказвалася і на звязку з рэлігійным бокам жыцця і творчасці. Сам пісьменнік гаворыць пра пералом у сваёй літаратурнай дзейнасці, пазначаючы яго 1925 г. (але робіць гэта ў 1930 г. ва ўмовах шчыльнай увагі з боку стражаў існага рэжыму): “Першы перыяд мае літаратурнае дзейнасці быў закончаны к 1925 г. З 1911 па 1921 г. у маёй літаратурнай рабоце былі вялікія перарывы, і толькі 1921 г., год майго звароту ў Савецкую Беларусь, і наступныя гады далі мне магчымасць поўнасцю аддацца літаратурнай рабоце і закончыць свае творы першага перыяду, пачатыя яшчэ ў астрозе ў 1910–1911 гг.” [Т. 17, с.145]

У далейшым К. Міцкевіч рэлігійнасці і веры не выяўляе. Прынамсі пра гэта сведчыць яго малодшы сын – Міхась Канстанцінавіч (што важна: 1926 г. н.), прычым схіляючыся да памяркоўнага атэістычнага светапогляду бацькі (з чым пагадзіцца нам аніяк не выпадае). Настала эпоха ваяўнічага бязбожжа. Быць адным з першых паэтаў і не адпавядаць адной з генеральных ліній партыі (чым быў атэізм) – азначала рызыку для сям’і і акружэння. Да таго ж і хмары над Якубам Коласам тым часам хадзілі густыя. Па сведчанні яго старэйшага сына, нейк у 1931 г. (яшчэ не самым крывавым) паміж бацькамі праслізгнула фраза: “Мы забыліся, калі смяяліся”[15]. Думаецца, на той момант час, калі маліліся, яшчэ меней захаваўся ў памяці.

Таму варта расцэньваць рэлігійнае маўчанне другой часткі жыцця творцы як свайго роду затворніцкую малітоўнасць, але не страту веры і адрачэнне ад хрысціянства.

На заканчэнне гэтай часткі дарэчна нагадаць, што, акрамя Канстанціна Міцкевіча, з іх сям’і інтэлектуальнай жыццядзейнасцю займаўся яшчэ адзін брат – малодшы, Міхась, больш вядомы пад псеўданімам Антось Галіна. Ён практычна не жыў пад саветамі, пасля Другой сусветнай эміграваў у ЗША, таму, вобразна кажучы, дыхалася яму вальней. Рэлігію не пакідаў ён да канца свайго доўгага жыцця (1897–1991). Асабліва плённа Міхась Міцкевіч супрацоўнічаў з беларускай праваслаўнай царквой. Займаўся ў тым ліку творчай працай, галоўны даробак якой заключаецца ў перакладах на родную мову Евангельскіх тэкстаў: цалкам перастварыў Дабравесце паводле Мацвея і часткова – паводле Марка[16]. Тое шчыраванне было высока ацэнена знаўцамі[17].

Такім чынам, няма ніякіх падстаў сумнявацца ў Коласавай рэлігійнасці. Абапіраючыся ці то на факты яго жыцця, ці то на аўтабіяграфічныя творы, варта зрабіць выснову, што К. Міцкевіч пазіцыянаваў сябе хрысціянінам, шчырым вернікам. Расстаўленне акцэнтаў можа датычыцца канфесіянальнай канкрэтызацыі ў сімпатыях. Хоць у прынцыпе ад нараджэння і да першай паловы 1920-х гг. уключна назіраліся даволі шчыльныя стасункі з праваслаўнай царквой. Тым не менш узмацненне палітычнага дыктату, ваяўнічай барацьбы з рэлігіяй прывялі да таго, што гэты бок сваёй духоўнай асобы паэт перастаў выяўляць.

ІІ. Рэлігійныя матывы ў творчасці Якуба Коласа

Адразу неабходна зазначыць, што Якуб Колас не быў пісьменнікам рэлігійным, як некаторыя яго сучаснікі, да прыкладу, Казімір Сваяк, Вінцук Адважны (заходнебеларускія паэты-католікі) ці сучаснікі нашы з вамі – Зьніч (праваслаўны мніх), Крыстына Лялько (рэдактар каталіцкага часопіса). Такім чынам, Якуб Колас – творца адназначна не клерыкальнага толку. “…Выхаванец Нясвіжскай семінарыі ведаў Святую гісторыю, штудзіраваў Новы Запавет, – пісаў вядомы даследчык Уладзімір Конан. – Беларускі паэт быў свецкім пісьменнікам, не пераказваў біблейскія сюжэты, як гэта рабіў аўтар паэмаў “Страчаны рай” (1667) і “Вернуты рай” (1671) Джон Мільтан”[18]. Як сказаў цытаваны аўтар у іншай рабоце, “хрысціянскае светаўспрыманне беларускага Кастуся Міцкевіча – не клерыкальнае, а паэтычнае і эстэтычнае”[19]. Сюды ж далучаецца і Жанна Шаладонава: “Якуба Коласа нельга назваць рэлігійным пісьменнікам, але, тым не менш, нябачная, але адчувальная аўра сакральнага наталяе мастацкую інтуіцыю песняра, запаўняе паэтычныя нетры ягоных твораў, знутры падсвечвае іх таямнічым святлом”[20].

Аднак, як часткова прааналізавана вышэй, ён быў хрысціянінам і намінальна, і практычна. Прычым гэта шырока адлюстравана ў лепшых творах, якія, па неаднаразовых прызнаннях самога аўтара, з’яўляюцца праўдзівым біяграфічным матэрыялам. Гэта значыць, рэлігійныя матывы ў мастацкія творы пранікалі і пранікалі перманентна. Але да таго часу, пакуль савецкая антырэлігійная палітыка не ўмяшалася ў жыццё. Прасочым гэта па лепшых творах пісьменніка – перадусім маюцца на ўвазе вершы, паэмы “Новая зямля” і “Сымон-музыка” і трылогія “На ростанях”.

Вера ў Бога, звароты да Яго становяцца адной з прыкмет, адным з прынцыпаў творчага метаду Якуба Коласа ад самага пачатку творчасці. Прычым, асобна заўважым, не столькі пэўная рэлігія, колькі менавіта вера. Тут не варта шукаць сімпатыі да неапратэстанцтва, якое ў часе сталення Канстанціна Міцкевіча (гэта рубеж ХІХ–ХХ стст.) імкліва распаўсюджвалася, – ён як чалавек заставаўся праваслаўным па жыцці, а ў творчасці – калі кранаў менавіта моманты рэлігіі, а не чыста веры – спалучаў паноўныя на сваёй радзіме канфесіі – праваслаўе і каталіцтва. Хаця і нельга цалкам выключаць азнаямлення будучага літаратурнага класіка з ідэямі іншых хрысціянскіх вучэнняў, якія цыркуліравалі ў той час, таго самага талстоўства, напрыклад. Тым не менш казаць пра дзейсныя ўплывы на жыццё і творчасць Якуба Коласа якіх-небудзь рэлігій, апрача праваслаўя і каталіцтва, падстаў няма.

Для яснасці адразу абгаворым тэматычную дыферэнцыяцыю. Агульнапрызнана, што галоўнымі ў ідэйным спектры маладога паэта сталі сацыяльныя матывы, а канкрэтней – апяянне-перажыванне за мужыцкае жыццё. Аснову вынікаў паэтычнага мыслення Якуба Коласа таго часу насамрэч складае грамадзянская лірыка ў яе звыклым літаратуразнаўчым разуменні. Аднак з яе асобна варта вылучыць вершы з палітычнымі матывамі і сацыяльна-філасофскі сегмент. Акрамя таго, шырока – добрым тузінам вершаў – прадстаўлена пейзажная лірыка, а таксама (але ўжо, на першы погляд, даволі спарадычна) – чыста філасофская і любоўная лірыка. Рэлігійнай у вузкім сэнсе – няма аніяк.

Нешчасліва доля наша:

Нам нічога не дала. [Т. 1, с. 146]

Так сказана ў вершы яшчэ 1904 г. – праграмным, бо ім адкрываецца першая Коласава кніга вершаў “Песні жальбы” (1910). У значнай колькасці яго склалі творы, створаныя якраз у перыяд рэвалюцыі 1905–1907 гг. Тым не менш і звужаць “эканамічна-класавай” сацыялагізацыяй вершы кнігі не варта. На гэта ўказвае нават яе назва, якая кропля ў кроплю супадае з найменнем рэлігійнага цыклу для каталіцкага набажэнства, што ўзнік у Рэчы Паспалітай на пачатку ХVІІІ ст.: “Першы раз іх праспявалі ў касцёле Святога Крыжа ў Варшаве. У хуткім часе гэтае набажэнства стала адным з найбольш папулярных набажэнстваў Вялікага посту і на нашай зямлі. Разважанне мукаў Хрыста ў Песнях жальбы спрыяе духу пакаяння, а перадусім мае на мэце служыць нашаму навяртанню”[21].

Зрэшты, гэта ключ да яшчэ аднаго прачытання Коласавай спадчыны, пакінуты самім творцам і пакуль не прыменены ў даследаваннях. Між тым якраз аўтар сам падштурхоўвае паглядзець на сваё выданне праз рэлігійную прызму. У розных кантэкстах Усявышні фігуруе пачынаючы з першых публікацый вершаў Якуба Коласа, і ў “Песнях жальбы” вядзецца цэлая лінія прысутнасці Тварца. Найчасцей Вышэйшая Сіла выступае як галоўная прычына бедстваў, непрыемнасцей народа, край якога “забыты Богам” (верш “Наш родны край” – публікацыйны дэбют Якуба Коласа):

Ціха калосься, схіліўшы галовы

            Шэўчуць у межах палёў;

Толькіж ня слухае неба іх мовы –

            Жальбы ржаных калосоў.

<...>

Бедная ніва, знаць, Богам забыта –

            Дарма надзея была:

Спаленай нівы жаданьне нязбыто –

            Міма хмурынка прайшла. (Верш “Хмары, 1909)[22].

У той жа час паэт не быў схільны зводзіць дэтэрмінізм цяжкай долі народа да віны Бога. Многія прычыны нездавальняючага становішча людской масы бачацца ўнутры яе ж:

Ці мы, хлопцы, рук не маем?

Ці ж нам сілы Бог не даў?

Ці ж над родным нашым краем

Промень волі не блішчаў? (Верш “Беларусам”, 1906) [Т. 1, с. 149]

За светлыя старонкі жыцця паэт гэтаксама звяртае погляд удзячнасці ў бок Неба: “Ідзе вясна ўжо, дзякуй Богу!” (Верш “Вясна”, 1898–1902) [Т. 1, с. 371]

Некаторыя рэлігійныя матывы ў творчасці Якуба Коласа можна з рознай ступенню намаганняў расчытаць у падтэксце (магчыма, не заўсёды свядома створаным). Так, адзін з раздзелаў першай паэтычнай кнігі Якуба Коласа называецца “Родныя абразы”. Канечне, маюцца на ўвазе, кажучы сучаснаю ўнармаванаю моваю, родныя вобразы. Аднак жа і супадзенне адпаведнае і – ведаючы стыль алегарызацыі аўтара – наўрад ці выпадковае. Да таго ж лагічна паставіць пытанне, што аўтару перашкаджала назваць і раздзел, і вядомы, хрэстаматыйны верш так, як слова падавалася ў тэксце – “образы”. Тым болей што паэт гэтакую форму практыкаваў – адзін з вершаў, апублікаваных у “Нашай ніве” (1907, 24 лют., №8), называўся “Расейскія образы” [Т.1, с. 509], у ім крытычна апісаны карціны жыцця ў імперыі, якія ні ў якім разе не маглі быць названы абразамі.

Але ж не! Спамінаючы за кратамі блізкія сэрцу краявіды, Якуб Колас называе іх менавіта абразамі, хоць гэта… усяго толькі, як гаворыцца непасрэдна ў вершы, “(в)образы”. Працытуем з публікацыі ў выданні:

Родныя абразы.

Образы мілые роднаго края

Смутак і радасць мая!

Што маё сэрца да вас парывае?

Чым так прыкованы я...[23]

Такім чынам песняром фактычна абагаўляецца родны край, праяўляецца не раўнуючы рэлігійная адданасць да яго. У такім святле зусім інакш успрымаюцца радкі з ужываннем слова “абразы” (а не “образы”):

Я не знаю, я не знаю,

Чым я так прыкуты

Да тваіх, мой родны краю,

Абразоў пакуты. (Верш “Я не знаю”, 1909)[24]

Пасля ўнармавання беларускай літаратурнай мовы і адаптацыі да нормаў Коласавых твораў, зразумела, азначаная нюансіроўка страцілася.

Да таго ж аўтар не толькі стварае ікону з краявідаў Бацькаўшчыны, але і часам прабіваецца стаўленне паэта да сялянскай справы як да вышэйшай за рэлігію:

Хлебароб глядзіць з уцехай,

       Ходзіць ў Божым дару…

Так ні поп, ні ксёндз ня ходзяць

        Пры сьвятым алтару. (Верш “Рольнік”, 1908)[25]

У. Конан прыходзіць да высновы, што “Песні жальбы” “бліжэй да філасофіі хрысціянскай дэмакратыі, чым да сацыяльнага радыкалізму. У аснове сюжэтаў і вобразаў праграмных вершаў праглядваецца архетып евангельскай прыпавесці пра Лазара беднага і багацея (Лк. 16:19–31), пераўтвораных у аспекце тагачасных сацыяльных рэаліяў Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. <…> Коласавы вобраз селяніна – гэта і вобраз Беларусі – беднага Лазара Расійскай імперыі”[26]. Прычым падобнае прачытанне не абмяжоўваецца толькі названай кнігай. У. Конан указвае яшчэ і на алегарычнае апавяданне “Дудар”[27] (1906 – г. зн. таксама з ранняй творчасці).

У кожным разе асабліва выдзяляюцца з першых крокаў у паэзіі Якуба Коласа эсхалаталагічныя матывы, якія ў далейшым толькі разаўюцца і стануць адной з дамінантаў у паэме “Новая зямля”[28] (пра што ніжэй).

У цэлым першая паэтычная кніга Якуба Коласа “Песні жальбы” выявіла мастацкія падыходы аўтара. Многія матывы яе вершаў былі паўтораны і плённа развіты ў іншых творах. Адным з такіх матываў з’яўляецца стварэнне і раскрыццё мастацкага свету праз рэлігійныя элементы. Наколькі яны прысутнічалі ў жыцці тагачаснага беларускага селяніна, настолькі і ўводзіліся ў творчасць, якая паэтычнымі сродкамі распавядала пра тое жыццё. Разам з тым таксама назіраем вольную ці міжвольную метафарызацыю сэнсаў, закладзеных у вершах Якуба Коласа, праз экспліцытнае выкарыстанне рэлігійнасці (перадусім на лексічным узроўні) і прыхаваныя паралелі ці аналогіі з біблейскімі матывамі.

Чырвонай ніткай рэлігійныя матывы праходзяць праз усе вяршыні творчасці Якуба Коласа – паэмы “Новая зямля” і “Сымон-музыка”, першая аповесць трылогіі “На ростанях” “У Палескай глушы”. Каб гэта прадэманстраваць, дастаткова прывесці некаторыя матэматычныя падлікі.

 

Табліца. Ужыванне слова “Бог” і аднакарэнных з ім у лепшых творах Якуба Коласа вялікай формы.

Назва твора	Колькасць ужытых у творах наступных слоў					Усіх
	Слова “Бог”	Зваротак “Божа”	Слова “Божы”	Слова “Набожны” / “Набожна”	Іншых аднакарэнных
Новая зямля	55	19	21	6	1 (“Нязбожна”)	102
Сымон-музыка (рэдакцыя 1919 г.)	34	11	40	2		85
Сымон-музыка (рэдакцыя 1925 г.)	8		6	1 (набожненька)		15
У Палескай глушы	27	11	4	2	1 (цытата гімна «Боже, царя храни...»	45

Тым не менш адлюстраваная арыфметыка – гэта хутчэй фармальны бок справы, хоць і ён гаворыць пра многае. Аднак такім чынам не выяўляецца, па-першае, глыбіня, якая знаходзіцца за прыведзенымі паказчыкамі, па-другое, спектр сэнсаў, звязаных з рэлігійнымі аспектамі ў творах, – агульна кажучы, ступень і сутнасць рэлігійнасці твораў. А гэта справа даследаванняў грунтоўных і – з-за тонкай інтэрдысцыплінарнасці – высокаінтэлектуальных.

Што праўда, за апошнюю чвэрць стагоддзя крокі ў такім кірунку зроблены. Яны не былі першымі. Яшчэ ў адносна вегетарыянскія (выраз Ганны Ахматавай) 1920-я гг. спрабавалі рэлігійны аспект у творчасці Якуба Коласа даследаваць беларускія літаратуразнаўцы, у прыватнасці Адам Бабарэка. У сённяшнім часе піянерам стаў Уладзімір Конан (на жаль, ён у 2011 г. адышоў у лепшы свет). Ён раскрыў яшчэ адзін канцэптуальны бок паэмы “Новая зямля”. Яе ў большасці – так традыцыйна павялося – успрымаюць як твор рэалістычны. У такім святле яна паўстае “энцыклапедыяй беларускага сялянства”. Адмаўляць гэтакаму прачытанню аніяк нельга. Аднак і закрываць вочы на іншыя мастацкія іпастасі паэмы таксама не выпадае. Адна з іх – успрыманне “Новай зямлі” як беларускага нацыянальнага дома, гэта значыць твор мае этнафіласофскае аблічча. Другая (ускрытая згаданым У. Конанам) – рэлігійнафіласофскага плану і цесна запаралелена з Бібліяй.

Адпаведная “запеўка” пачынаецца з назвы, якая мае непрыхаваную адсылку да Адкрыцця евангеліста Яна Багаслова (Апакаліпсіса). «У паэтычным эпасе «Новая зямля» (1923) эсхаталагічнае вучэнне пра духоўнае абнаўленне быцця ў апакаліптычнай перспектыве маркіравана загалоўкам твора. Бальшавіцкая крытыка нападала на ідэалы паэта –– сацыяльна-этычнае і эстэтычнае ўслаўленне роднага краю, яго прыроды, сялянскага ладу жыцця, роднага слова і роднай песні, але не магла разгадаць (па няведанні хрысціянскай традыцыі і Святога Пісання) хрысціянскую, эсхаталагічную сутнасць вобраза Новая зямля. Як вядома, Біблія завяршаецца Адкрыццём евангеліста Яна Багаслова (Апакаліпсіс) –– прароцтвам пра канец грэшнага свету і яго духоўнае абнаўленне: «Я, Ян, убачыў новае неба і новую зямлю. Бо першае неба і першая зямля мінулі… І вытрэ кожную слязу з вачэй іхніх, і ўжо не будзе ні смерці, ні смутку, ні плачу, ні болю ўжо не будзе, бо ранейшае мінула» (Ап., 21, 1-5а). Быццё і смерць, малітва красе роднага краю і журботнае развітанне з ім, чалавек на мяжы быцця і небыцця асветленыя ў гэтым творы хрысціянскім святлом, райскім бачаннем роднай краіны»[29]. У. Конан прасочвае развіццё эсхаталагічнай тэмы ў “Новай зямлі”і заключае: “Лірыка-эпічная паэма “Новая зямля” ад яе загалоўка, эскпазіцыі райскіх карцінаў першых раздзелаў і пазнейшых рэпрызаў гэтай тэмы – да трагічнага фіналу і заключных матываў – закліку да тварэння “новага свету”, “шырокага шляху” спалучае хрысціянскія Веру, Надзею і Любоў з хрысціянскай жа эсхаталогіяй”[30].

Таксама неабходна мець на ўвазе, што рэлігійны пласт у творах Якуба Коласа сфармаваўся як свядома, так і міжволі. Гэта датычыцца і паэмы “Новая зямля”. У прыватнасці сама яе назва, як слушна даказана тым жа У. Конанам, мае евангельскую алюзійнасць. Менавіта гэтакая назва паэмы і стварае бібілейскую гіпертэкстуальнасць. Але трэба мець на ўвазе, што назва, хоць у такой фармулёўцы і паўстае яшчэ пры стварэнні першых раздзелаў паэмы[31], канчаткова вызначылася толькі напрыканцы напісання твора: “Сегодня же закончил я «Новую землю». Конец меня удовлетворяет в полной мере. Несколько штрихов – и “Новая земля” вполне оправдывает свое название и избавляет меня от надоедливой мысли, что содержание не соответствовало своему имени”, – даведваемся з ліста паэта да жонкі ад 1 студзеня 1923 г. [Т. 18, с. 27]. Значыць, аўтар спецыяльна не “падганяў” назву пад намацаную даследчыкам карэляцыю і гэта ўзнікла як бы само сабою, за чым убачыцца можа зусім і не чалавечы фактар.

Акрамя таго, як даводзіць Зінаіда Драздова, супастаўляючы паэму “Новая зямля” з біблійнымі каштоўнасцямі, што гэта мастацкі твор пра хрысціянскую душу беларуса[32]. Яшчэ адна даследчыца Людміла Папова кажа пра рэпрэзентацыю ў названай паэме духоўна-рэлігійнай свядомасці беларусаў[33].

У сугучным духоўным ключы (да таго ж паралельна з “Новай зямлёй”) стваралася паэма “Сымон-музыка”. “Хрысціянская вера, паэтычная малітоўнасць выявілася ў першай рэдакцыі рамантычнай паэмы “Сымон-музыка”… Хрысціянскія вобразы дамінуюць нават у ландшафтнай экспазіцыі да трэцяй часткі”[34], – пісаў У. Конан, пры гэтым цытуючы:

Скрозь вяночкі дрэў вясёла,

Над мястэчкам ці сялом,

Божы цэркві і касцёлы

Ўзносяць вежы к небясом,

Каб напомніць нам аб Богу,

Аб угодніках святых

І уняць душы трывогу

Ў справах грэшных і пустых.

А званіцы перад святам

Ў Божы дом народ завуць,

Каб прад Богам і прад братам

Віны ўсе свае пачуць… [Т. 9, с. 269]

Прычым рэлігійныя матывы ў творчасці Якуба Коласа, каторы раз указваў У. Конан, пераплятаюцца з патрыятычнымі: “поруч з апалогіяй царкоўнасці паэт сцвярджае ідэю незалежнай Беларусі”[35]:

…Мусіць Сам Бог для пакусы

Гэты край наш адзначаў. [Т. 9, с. 269]

І ў паэме “Сымон-музыка” У. Конан бачыць алюзійную сувязь з вышэйзгадваемай прытчай пра беднага Лазара, прыходзячы да высновы, што “здвоены архетып евангельскага Лазара і чароўнага Музыкі – гэта адкрыццё беларускай паэзіі”[36].

Такім чынам, рэлігійнасць, прысутная ў творы на канцэптуальным узроўні, пераплятаецца з беларускай нацыянальнай ідэйнасцю, інтэгруецца з ёй, канвергенцыруецца, становіцца адзіным, непарыўным, недыферэнцаваным цэлым.

Апагеем рэлігійнасці ў паэме “Сымон-музыка” становіцца так званая ода Божай творчасці “Божы дух вітаў у высі”. Прывядзём яе пачатак:

Божы Дух вітаў у высі;

Светы дзіўныя прад ім

Ў багнах тайнасці нясліся,

Песні анелаў ліліся

У прасторы векавым.

Хвала Богу Вялікаму, хвала!

І збіраліся ў чароды

Хмаркі ў цёмных глыбінох,

І схадзілісь ў хараводы

Шчасця поўныя і згоды

Зоры, ззяючы ў агнёх.

Хвала і Сыну Божаму, хвала!

Ўсплыў і месячык двурогі—

Божы срэбраны сярпок—

Ў неаглядныя разлогі,

Асвячаючы дарогі,

Сумны бляск яго пацёк.

Хвала і Духу Божаму, хвала!

«Прылучалі спевы-гранне

К спевам анелаў святых

Ціхіх ветраў патыханне,

Ясных зорачак блісканне

І хор хмараў залатых.

Хвала Ядынаму Богу, хвала! [Т. 9, c. 290]

М. Мушынскі, аднак, перасцерагае чытачоў і даследчыкаў ад залічэння Якуба Коласа да пісьменнікаў рэлігійнай арыентацыі. “Не трэба рабіць аўтара “Новай зямлі” і “Сымона-музыкі” паслядоўным вернікам, носьбітам рэлігійнай свядомасці. <...> З другога боку, было б такім жа спрашчэнствам абмінаць пытанне адносін Я. Коласа да рэлігіі, веры, царквы і г. д.”[37]

Дзеля справядлівасці неабходна сказаць, што ў творы знаходзяцца і антырэлігійныя матывы.

Край мой родны! ў Божа імя,

Ў чэсць касцёлаў і царквоў

Паміж дзеткамі тваімі

Легла многа камянёў;

Многа выйшло трасяніны –

Меч, агонь знішчалі край:

З двух бакоў айцы дубінай

Заганялі нас у рай.

Кроў лілася ручаямі,

Здрада чорная расла,

Што папамі і ксяндзамі

Ў сэрца кінута была.

І цяпер над вамі, брацце,

Яшчэ ў сіле той раздор:

І папоўскае закляцце

І ксяндзоўскі нагавор. [Т. 9, с. 269]

Але ў дадзеным выпадку маем хутчэй атаясамленне касцёлаў і цэркваў з носьбітамі дзяржаўнай імперскай палітыкі – адпаведна Польшчы і Расіі. Атаясамленне, між тым, справядлівае, бо і з усходняга, і з заходняга бакоў місія служкаў цэркваў і касцёлаў заключалася не толькі ў душэўна-духоўным, але і палітычным месіянерстве. Таму падобныя выпады ў Якуба Коласа толькі па форме маюць антырэлігійны характар. Па змесце – яны палітычныя. Да таго ж тут не адмаўляецца чыстая вера ў Бога.

У падсавецкай рэдакцыі паэмы “Сымон-музыка” ў сувязі са строгай цэнзурай[38] відавочныя рэлігійныя элементы былі кардынальна ўрэзаны, пра што сведчыць хоць бы шматкратнае змяншэнне ўжывання слова “Бог” і яму аднакарэнных (з 85 да 15). Натуральна, многія мясціны ліквідаваны цалкам, бо перапрацаваць іх было немагчыма. Тая ж ода Божай творчасці была прыбрана бясследна.

Аднак, як лічыў У. Конан, у саветызаванай рэдакцыі “Сымона-музыкі” хоць і адбылася дэхрысціянізацыя твора, але “толькі на верхнім, сюжэтна-тэматычным і лексічным узроўнях. Дух Божы не пакінуў гэты твор, ён успрымаецца як гімн Творцу, Сусвету, роднай Беларусі. <…> У савецкім падцэнзурным выданні паэмы “Сымон Музыка” паэт перавёў раней выяўленую ў выданні БНР (1918) хрысціянскую філасофію і беларускую ідэю на ўзровень эзатэрычных сімвалаў, мастацкіх вобразаў і сюжэтаў, якія засведчылі тую ж веру, надзею і любоў да Бацькаўшчыны”[39]. Аддамо даніну і смеласці аўтара. Ён змог адстаяць многае і на лексічным узроўні. Так, як падлічыў святар-гісторык Леанід Акаловіч, у савецкай рэдакцыі “Сымона-музыкі” ўжыта каля 80 асобных слоў і злучэнняў, якія маюць царкоўнае значэнне[40]. Таму нельга пагадзіцца з Аляксандрам Гужалоўскім у сцверджанні, што “з рэдакцыі паэмы Я. Коласа «Сымон Музыка» 1925 г. зніклі месцы з рэлігійным і нацыяналістычным адценнем. Падчас яе цэнзуравання ў 1924 г. Галоўлітбелам былі выкінуты ўсе радкі, якія змяшчалі словы «Бог», «святы», «крыж», «царква», «неба», «маскаль» і нават «яўрэй»”[41]. У цэлым Якуб Колас пастараўся захаваць адпачатковую духоўнасць свайго твора, у тым ліку яе рэлігійны струмень, і выканаў пастаўленую задачу, ахвяраваўшы, на жаль, відавочнымі праявамі рэлігійнасці, якія маглі ўжо тым часам расцэньвацца ні больш ні менш як варожыя.

Улічваючы вышэйсказанае пра творчасць Якуба Коласа, нядзіўна, што бальшавіцкая ідэалогія ў цэлым і яе літаратаразнаўчая крытыка ўспрынялі нават лепшыя (тым больш!) творы ўжо на той час прызнанага мэтрам пісьменніка як рэлігійныя. Прычым пачалася такая рэцэпцыя, як толькі была звернута на іх увага з боку сацыялагізатараў у мастацтве слова, якія пачалі паднімаць галаву яшчэ ў 1922 г. Варта згадаць забарону альманаха “Адраджэнне” з пачаткам Коласавай аповесці “У палескай глушы” (1922), на якую тады ж паступіла адмоўная характарыстыка з боку палітычнаўплывовага органа цэнзуры – Галоўліта. “Бракаваліся” іншыя творы.

Названая аповесць у цэлым не так насычана рэлігійнымі матывамі ў параўнанні з вышэйразгледжанымі паэмамі. Відаць, трэба рабіць скідку на час напісання твораў: паэмы пачыналіся задоўга да панавання савецкай улады з атэістычным дыктатам, які ўбіраўся ў сілу, а заканчваліся ўжо за саветамі – у першай палове 1920-х гг.; аповесць “У палескай глушы” мае аўтарскую даціроўку 1921–1922 гг. Паэмы пры дапісванні ўбіралі рэлігійнасць, можна сказаць, па інерцыі, дзякуючы мастацкаму метаду. Аповесць такой зададзенасці хоць і не мела, але, як адчуваецца, інерцыі запазычыла ў натхнення пры стварэнні паэм. Таму, да прыкладу, як адлюстравана вышэй у табліцы, слова “Бог” і аднакарэнныя з ім прысутнічаюць у першай частцы трылогіі 45 разоў. Але ўжо тут назіраем розныя адносіны да рэлігіі. Паказальным з’яўляецца дыялог на тэму сэнсу жыцця паміж Лабановічам і яго калегам Турсевічам:

“– Чалавек жыве дзеля дабра, для служэння праўдзе, каб ствараць нейкія вартасці жыцця і каб быць карысным для іншых, – сказаў Турсевіч.

– Гэта, брат, ён так павінен жыць. Але мы бачым, што жывуць людзі зусім не па гэтаму правілу і пляваць яны хочуць на дабро або на нейкую там карыснасць. А справа тут стаіць зусім проста, і ў гэтым сэнсе ёсць толькі адна мерка, якая падыдзе да кожнага: жыве чалавек для таго, каб у жыцці як можна болей вывудзіць карыснага і прыемнага для сябе.

– Пастой, брат, ты, здаецца, нясеш нейкую «ерась». Што ж, па-твойму, вывуджвае які-небудзь праўдзівы хрысціянін, што адрокся ад зямлі з усімі яе дарамі і дабротамі і ідзе ад людзей, каб заставацца на адзіноце з Богам? Як прыложыш ты да яго сваю мерку?

– О, хрысціяне – народ вельмі змыслы, і да іх ашчэ дакладней прыстае гэта мерка. Яны, бачыш, маюць вельмі шпаркі разгон і шырока расчыненую губу. Іх не здавальняе зямля і наогул гэты свет (хоць і зямлёю яны таксама не грэбуюць). Ім давай рай, вечнае збавенне, бясконцую радасць і дабрабыт. А на сваё жыццё на зямлі яны пазіраюць як на спосаб латвей дастасавацца да банкету на тым свеце.

– Ты занадта агаліў сэнс жыцця, – сказаў Турсевіч, – і тым самым зневажаеш чалавека. Ёсць людзі, што жывуць ідэямі агульнага дабра. За свае ідэі яны ідуць у астрогі, на высылкі; за гэтыя ідэі іх крыжавалі, давалі атруту, палілі на кастрах. Тут ёсць нешта большае, чым асабістая выгада і вывуджванне карысці для сябе. І няможна выводзіць з аднаго прынцыпу дзейнасць якога-небудзь жуліка і дзейнасць чалавека, што працуе ўсё жыццё для іншых.

– Гэта толькі здаецца так на першы погляд, – стаяў на сваім Лабановіч, – а прынцып адзін для ўсіх. Справа толькі ў тым, якія ўжываць спосабы, якімі дарогамі ісці і як разумець гэты прынцып. Але каго ты ні возьмеш: ці то будзе вучоны, які вышуквае новыя законы жыцця і пракладае новыя дарогі, ці які-небудзь выдумшчык – Эдысан, ці паэт, ці мастак, ці прапаведнік новага вучэння, ці самаахвярны дзеяч, вечны служка выключна для другіх, – усе яны выходзяць з таго ж самага прынцыпу. Не трэба толькі змешваць мэту з тымі дарогамі, якімі гэтая мэта дасягаецца” [Т. 13, с. 80-81].

Галоўны герой не выяўляе рэлігійнасці. Больш за тое, даследчыкамі заўважана, што яго свядомасць тоесная атэістычнаму светапогляду. Гэта было нормай тагачасся. “І ўсё ж, – як тонка заўважана Зінаідай Драздовай, – Лабановіч не да канца атэіст, бо не знімае пытання “Што ёсць там, па другі бок?”, пакідае яго адрытым”[42]. Да таго ж крытыцызм не прямяняецца ў бок веры. Дый рэлігія ў дадзеным выпадку фігуруе з прычыны роздумаў маладога чалавека пра жыццё – у кантэксце пошукаў філасофскай платформы.

Аднак ступень не проста антырэлігійнасці, а катэгарычнага непрыняцця “опіуму для народа” неапраўдана для духоўнай эвалюцыі галоўнага героя рэзка ўзрастае ў наступнай аповесці трылогіі – “У глыбі Палесся” (1926–1927). Характарыстычнымі з’яўляюцца адносіны да царкоўных служкаў. У новай мясцовасці настаўнічання Андрэй Лабановіч уваходзіць у “сваё” кола знаёмцаў, дзе айцец Мікалай – “самай важнай у сяле асобай” [Т. 13, с. 288]: “Аглядаючы апартаменты а. Мікалая, Лабановіч мімаволі адчувае тут нешта спецыфічна папоўскае. Яму прыходзіць на памяць а. Кірыл: тое самае адчувалася і там – нешта затхлае, мёртвае, трупяное” [Т. 13, с. 290]. Як бачым, стасоўна бацюшак прымяняюцца адназначна адмоўныя канатацыі. Прычым да а. Кірыла – персанажа першай аповесці – гэта зроблена так званым заднім чыслом. У самім творы такога не знаходзіцца. Затое, як паказвае аналіз, там а. Кірыл паўстае як фігура ў многім сімпатычная, хоць і неадназначная. Яго характарыстыка найлепей высвечваецца ў наступным пасажы – дыскусіі-спрэчцы з бацюшкам Лабановіча, дзе першы выступае на словах нібыта за самыя строгія адносіны да цёмнага сялянства, а другі абараняе мужыкоў. Прывядзём вытрымкі:

“Айцец Кірыл быў чалавек яшчэ малады, нізенькі, шчупленькі, худзенькі, з рэдзенькаю цёмнаю бародкаю і жывымі, крыху неспакойнымі цёмна-шэрымі вачамі. Адбітак нейкай мукі адзначаўся на яго худым твары. Гаварыў а. Кірыл громка і борзда, часта смяяўся ад душы, але радасці, гэтай галоўнай уласцівасці здаровага смеху, не чулася. І варта было хоць на хвіліну яму сціхнуць, каб зараз жа цень смутку лёг на яго твар.

<...>

– А вось я і хачу прасіць вас, а. Кірыл, прыехаць на гэтых днях у маю школу на малебен. Так бы з аўторка і пачаў.

– Не спяшайцеся, – махнуў рукою а. Кірыл. – Вы думаеце, яны, гэта быдлё, зразумеюць, што вы для іх будзеце старацца, вучыць іх? Вы не ведаеце мужыка: зрабі яму дабро – ён адплаціць табе самай чорнай непадзячнасцю. Мужык – гультай, злодзей, п'яніца. Толькі і глядзіць, як абадраць цябе, ашукаць. Ніякай веры няма яму. Ён гатоў цябе ўтапіць, прадаць за чарку гарэлкі. Іх трэба ўзяць – во! – Айцец Кірыл згарнуў кулакі і патрос імі, паказваючы, як трэба трымаць мужыка.

Лабановіч ніяк не спадзяваўся, каб а. Кірыл мог да такой меры не любіць мужыка, і наогул, каб у такім маленькім папку магло змяшчацца столькі нянавісці.

– Вы папрабуйце купіць у мужыка кусок хлеба ці шклянку малака. Што, ён прадасць вам? Ніколі. Гандляру прадасць, вам – ні за якія грошы!

Лабановіч нецярпліва чакаў, калі скончыць выліваць сваю злосць а. Кірыл, каб заступіцца за мужыка. Лабановіч быў пакрыўджан, як мужыцкі сын. Ці даўно яму самому, калі вучыўся ён у семінарыі, крычалі мешчанчукі: «Лямец, лямец! На якой бярозе ты лапці павесіў?»

– Розгамі яго трэба сеч! – скончыў а. Кірыл і гнеўна бліснуў вачамі.

– Я не магу згадзіцца з тым, што сказалі вы, а. Кірыл. Нават і тады, калі гэта ўсё было б праўда, – пачаў Лабановіч, – і тады нельга судзіць так мужыка. Вы кажаце – мужык скарэй прадасць гандляру, чым пану, бо пад паняцце «пан» у мужыка часта падыходзіць кожны, хто носіць цэшку або чорнае паліто. Гандляра ён ведае, з гандляром ён жыве; часам і лае яго і ў морду яму плюе. На мужыка прывыклі пазіраць, як на пчалу або на нейкую машыну, якая павінна ўсё вырабляць, усім даваць і яшчэ пры гэтым казаць і кланяцца: «Дзякую, што бераце». І ўсе так ці іначай бяруць ад мужыка: бяруць сілаю, бяруць хітрыкамі, бяруць ашуканствам. А мужыку многа далі? Паважаюць мужыка? Хто вінават, што мужык неачэсаны, што мужык цёмны і жыве па-свінску? У Святым пісанні напісана: «Якою мераю мерыце вы, такою адмерыцца і вам».

Айцец Кірыл слухаў, апусціўшы вочы, і стукаў пальцамі па стале.

– Вы яшчэ мала ведаеце мужыка, – спакойна адказаў а. Кірыл, – што б вы мне ні казалі, я буду цвярдзіць сваё: мала білі мужыка!

– Вы зусім не тое гаворыце, што думаеце. Проста вы за нешта ўгневаліся на мужыка, – сказаў Лабановіч, смеючыся.

<...>

У пакой увайшла служанка – паляшучка, крэпкая чырванашчокая дзяўчына.

– Да вас, бацюшка, Апанас Каваль прыйшоў; просіць хворую прычасціць.

– Хто ў яго хворы?

– Жонка.

– Скажы, зараз іду, – сказаў а. Кірыл. – Я скора вярнуся – тут блізка, а вы, калі ласка, пачакайце мяне, – звярнуўся ён да гасцей.

Айцец Кірыл надзеў цёплую расу, узяў крыж і ўсе патрэбныя рэчы і выйшаў.

<...>

Праз паўгадзіны вярнуўся а. Кірыл, утомлены і хмурны.

– Ну, як жа іх, гадаў, не лаяць? – у гневе прамовіў а. Кірыл. – Чорт ведае чым кормяць хворую, і гаворыш ім, прыказваеш, не – сваё робяць!.. А гразь!.. Свінні, свінні!

Крыху супакоіўшыся, а. Кірыл сказаў да матушкі ціха:

– Зашлі ты ёй цераз Параску чаго.

– А ўсё-такі, а. Кірыл, вы многа лепшы за тых, хто пра народ гаворыць высокія словы”. [Т. 13, с. 29-34]

Як бачым па апошняй фразе нашай цытаты, аўтар падводзіць рысу ў партрэце а. Кірыла – і гэта рыса не проста станоўчая, – ёю ставіцца персанаж, які толькі што падаваўся як сялянаненавіснік, у шэрагі дзейсных (а не словаблудных) народалюбцаў. Прычым гэта не шэраговы член грамадства, а прадстаўнік праваслаўнай царквы, якая такім чынам таксама паўстае ў святле дабратворным для народа. Мы не бачым тут, як потым прапісана, нечага “затхлага, мёртвага, трупянога”.

Калі ў ранейшым перыядзе Коласавай творчасці мы назіраем галоўным чынам сімпатыю да рэлігіі і рэлігійнасці народа (прычым, за рэдкім выключэннем, у дачыненні да абедзвюх асноўных канфесій на Беларусі), дык у другой кнізе трылогіі пазіцыя аўтара кардынальна змяняецца: “Кожны раз, калі Лабановіч ідзе з воласці па-над Пінаю, яму кідаецца ў вочы гэты манастыр і нейкае дзіўнае ўражанне робіць на настаўніка, будзячы ў памяці падзеі гістарычнага мінулага, змаганне двух веравызнанняў, з якіх ніводнае не зрабіла людзей шчаслівымі. Многа прайшло часу, многа людскіх пакаленняў сышло з арэны жыцця, а гэтая махіна стаіць і стаіць і доўга яшчэ будзе стаяць, каб быць сведкам новага змагання за новы парадак жыцця, дзе на першым плане будуць рэальныя інтарэсы людзей” [Т. 13, с. 369]. Прычым, як бачна з цытаты, свято место пусто не бывает – на месца сімпатыі да рэлігіі прыходзіць вера ў “новы парадак жыцця”. (Гэта аўтар яшчэ тым часам не ведаў, што аналагічную фармулёўку праз паўтара дзесяцігоддзя прыменіць адзін з самых адыёзных палітыкаў ХХ ст.)

Яшчэ далей у антыклерыкальных выпадах Якуб Колас ідзе ў трэцяй частцы трылогіі – “На ростанях”. Яна пісалася, калі “вегетарыянскія часы” даўно мінулі – пасля Другой сусветнай вайны. Вярнуўся сталінскі тэрор, які быў адступіў падчас барацьбы супраць германскага агрэсара. Вярнуўся не толькі стасоўна чалавека як асобы, але і ў дачыненні да рэлігійных інстытуцый. Нагадаем, у гады вайны праваслаўная царква не проста атрымала паслабленне ў сваёй дзейнасці, а была прыцягнута да змагання найдзейснейшым чынам. Аднак з другой паловы 1948 г. ізноў пачалося ўзмацненне антырэлігійнай палітыкі. Па супадзенні, але якраз у тым жа годзе Якуб Колас і распачаў працу над заключнай часткай трылогіі і завяршыў яе ў 1954 г. Адпаведным выглядаў ідэйна-канцэптуальны бок твора ў сувязі з разгортваннем палітычнага кантэксту. Трэцяя частка насычалася тэндэнцыйнай палітызацыяй – цалкам у бальшавіцкім ключы. Рэлігійныя матывы да гэтага часу ў творчасці Якуба Коласа калі і праяўляліся, дык не ў станоўчым для той ці іншай канфесіі святле.

Высновы

Як ужо было сказана, Якуб Колас ні ў якім разе не з’яўляецца рэлігійным пісьменнікам. Нарадзіўшыся ў праваслаўнай сям’і, атрымаўшы звычайнае для таго часу і асяродку выхаванне з выразным рэлігійным стрыжнем, а таксама прайшоўшы навучанне ў дзяржаўных установах Расійскай імперыі з дамінаваннем у іх складніка маскоўска-праваслаўнай дактрыны, К. Міцкевіч, тым не менш, нават не спавядаў, як бы таго патрабавала традыцыя, рэлігіі паслядоўна і ў поўнай меры. Больш таго, у працэсе духоўных пошукаў ён дапускаў не заўсёды прымальныя для хрысціянства думкі і паводзіны. Разам з тым галоўныя моманты яго жыцця праходзілі ў звязку з царквою, інстытут якой быў падтрыманы нават у савецкі час. А значыць, і антыклерыкалам ці атэістам К. Міцкевіч не быў.

У ходзе аналізу таксама прадэманстравана, што творчасць Якуба Коласа – прынамсі перыяд ад вытокаў да апафеозу (які скончыўся ў 1925 г.) – прасякнута рэлігійнымі матывамі ў ступені, якая дазваляе цалкам небеспадстаўна гаварыць у дадзеным выпадку пра пэўную ступень клерыкальнасці. Аднак тут варта кіравацца яшчэ адным – чытацкім успрыманнем. Г. зн. тым уражаннем, якое стварае метафізіка працэсу чытання. А яна агульную карціну не робіць рэлігійнай. Мы чытаем творы свецкія. Іншай думкі не ўзнікае… пакуль не пачаць дэталёва аналізаваць творы. У гэтым парадоксе заключаецца і вялікі талент пісьменніка, і мудрасць, і сапраўдная вера ў Бога.

Галоўнае, што мы можам адзначыць у першую чаргу на падставе твораў: Якуб Колас быў рэлігійным чалавекам, ведаў вельмі добра Біблію, царкоўнае жыццё і яго ўвасабленне ў народных масах беларускага сялянства. У творчасці класіка назіраецца выразнае разуменне і дыферэнцыяцыя паняццяў “рэлігія” і “хрысціянская вера ў Бога”. Калі ў бок першага (як да з’явы зямной) пісьменнік не пазбягае пэўнага крытыцызму, дык стасоўна веры праяўляюцца пачцівыя адносіны. Аналіз таксама паказвае, што рэлігійныя матывы ў творчасці Якуба Коласа маюць характар як экспліцытна, адкрыта выражаны, так і прыхаваны, зашыфраваны шляхам алегорыі, якая герменеўтычна расчытваецца праз паралелі, супастаўленні і супадзенні. Прычым вельмі часта ступень аўтарскай усвядомленасці ў такіх выпадках устанавіць немагчыма.

Сёння тут не будзем адхіляцца ў глыбейшы аналіз і супастаўленне каталіцкіх і праваслаўных элементаў у творчасці Якуба Коласа. Аднак нават іх агляд падштурхоўвае да высновы, што паэт ад пачатку да росквіту сваіх творчых сілаў схіляўся да хрысціянскага экуменізму, арганічна спалучаючы ў рэлігійных матывах як праваслаўе, да якога належаў і сам паэт, гэтак і каталіцкія ноткі, якіх, па ўсёй верагоднасці, не мог абмінуць, разумеючы поліканфесійнасць беларускага народа. Такі падыход у беларускай традыцыі не з’яўляецца новым. Ён практыкаваўся пачынаючы ад Францішка Скарыны, які, як выявіў на канкрэтным прыкладзе Вячаслаў Чамярыцкі, пазбягаў канфесіянальнай канкрэтызацыі[43]. Больш за тое, Якуб Колас не мінаў і язычніцкіх пробліскаў, без якіх духоўная карціна свету беларускага народа была б неаб’ектыўнай, недастаткова поўнай. Таму па вялікім рахунку кожны тыповы беларус у творчасці разгледжанага класіка знойдзе адхланне для сваёй душы.

Анатоль Трафімчык